Το τελευταίο σημείωμα - προλεγόμενα

Το τελευταίο σημείωμα

Προλεγόμενα στην ταινία του Παντελή Βούλγαρη[i]

Σ.Π.Παπασηφάκη

Το τελευταίο σημείωμα είναι η δέκατη τέταρτη ταινία του Παντελή Βούλγαρη, αν εξαιρέσουμε τα ντοκιμαντέρ που παρουσίασε ενδιάμεσα.  Οι ταινίες  με ιστορικό υπόβαθρο απασχόλησαν έντονα το σκηνοθέτη στην πορεία του όλα αυτά τα χρόνια. Αρχής γενομένης από το Happy Day του 1976 όπου παρουσίασε τη ζωή στα ξερονήσια, στους τόπους εξορίας των αντιφρονούντων. Είχαμε τα Πέτρινα χρόνια του 1987, την ταινία που τον έκανε ευρύτερα γνωστό και αγαπητό στο κοινό. Ακολούθησε η Ψυχή βαθιά του 2009 που ασχολείται με τον εμφύλιο, την πιο μελανή σελίδα της ελληνικής ιστορίας και τελειώνει με το έργο που θα προβάλουμε σήμερα: Το τελευταίο σημείωμα του 2017 που ασχολείται με τους διακόσιους εκτελεσθέντες στην Καισαριανή.

Ποια είναι όμως τα πραγματικά γεγονότα πάνω στα οποία «πάτησε» το έργο. Στις 27 Απριλίου του 1944 ο υποστράτηγος Κρεχ και τρεις αξιωματικοί  έπεσαν σε ενέδρα από τμήμα του ΕΛΑΣ και σκοτώθηκαν στο δρόμο που ενώνει τους Μολάους με τη Σπάρτη. Οι γερμανοί, εξοργισμένοι από το γεγονός, προχώρησαν σε αντίποινα. Η διαταγή για τις εκτελέσεις που εκδόθηκε στον κατοχικό τύπο στις 30 Απριλίου 1944 ανέφερε επί λέξει τα εξής:

«Την 27^ην Απριλίου 1944 κομμουνιστικαί συμμορίαι παρά τους Μολάους, κατόπιν μιας εξ ενέδρας επιθέσεως εδολοφόνησαν ανάνδρως έναν Γερμανόν Στρατηγόν και τρεις συνοδούς του. Πολλοί γερμανοί στρατιώται ετραυματίστησαν. Ως αντίποινα διατάχθηκε:

1.      Ο τυφεκισμός διακοσίων κομμουνιστών την 1-5-1944.

2.      Ο τυφεκισμός όλων των ανδρών, τους οποίους θα συναντήσουν τα γερμανικά στρατεύματα επί της οδού Μολάοι προς Σπάρτην έξωθεν των χωρίων. Υπό την εντύπωσιν κακουργήματος τούτου έλληνες εθελονταί εφόνευσαν αυτοβούλως εκατό άλλους κομουνιστάς.

Ο στρατιωτικός διοικητής Ελλάδος»

Ο κατάλογος των μελλοθανάτων του Χαϊδαρίου συντάχθηκε στα γραφεία των Ες Ες και της ειδικής ασφαλείας στην οδό Μέρλιν. Οι διακόσιοι άνθρωποι που εκτελέσθηκαν είχαν έρθει στο Χαϊδάρι, οι εκατόν εβδομήντα περίπου από την Ακροναυπλιά και οι υπόλοιποι ήταν πρώην εξόριστοι από την Ανάφη. Οι άνθρωποι αυτοί τυπικά δεν ήταν εχθροί των γερμανών αφού δεν πολέμησαν ποτέ μαζί τους. Βρίσκονταν στη φυλακή ή στην εξορία λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων  από την κυβέρνηση Μεταξά και η κυβέρνηση Μεταξά ήταν εκείνη που ουσιαστικά τους παρέδωσε στους γερμανούς. Το οξύμωρο της υπόθεσης είναι ότι οι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι της Ακροναυπλιάς, όταν ξέσπασε ο πόλεμος, ζήτησαν από τους κυβερνώντες να πάνε να πολεμήσουν στα σύνορα, πράγμα το οποίο η φασιστική κυβέρνηση Μεταξά δε δέχτηκε ποτέ.

Ο Βούλγαρης μας παρουσιάζει μια δουλεμένη ταινία. Τα γεγονότα παρουσιάζονται όπως ακριβώς έγιναν. Μπορεί να τα περιγράψει καλύτερα από τον καθένα αφού ο ίδιος έζησε οχτώ μήνες εξόριστος στη Γαύδο. Πέρα από αυτό είναι αυταπόδεικτο  ότι διαβάζει και πολύ ιστορία για να είναι όσο πρέπει ακριβολόγος. Σε μια συνέντευξή του αναφέρει ότι αποφάσισε να κάνει την ταινία Ψυχή βαθιά όταν είχε επισκεφτεί την Καστοριά και αντίκρισε το Γράμμο και το Βίτσι, τα βουνά στα οποία εκτυλίχθηκαν οι τελευταίες μάχες του εμφυλίου πολέμου. Ε! για να έχει όλες τις οπτικές του εμφυλίου, έφτασε στο σημείο να στοιβάξει στη βιβλιοθήκη του εξακόσια πενήντα βιβλία που αναφέρονται στα γεγονότα αυτά.

Το τελευταίο σημείωμα, κατά τα λεγόμενά του, είναι οι τελευταίες λέξεις που γράφονται από τους μελλοθάνατους για τον πατέρα, τη μάνα, τη σύζυγο, την αδελφή, την αγαπητικιά… Σημειώματα που πασάρισαν με τρόπο στους φυλακισμένους που επέζησαν ή που πετούσαν από τα καμιόνια που τους μετέφεραν στην Καισαριανή, με την ελπίδα όποιος τα βρει να κάνει και τον ταχυδρόμο. Ο Νίκος ο Γλέζος, αδελφός του Μανόλη, που εκτελέσθηκε μια βδομάδα μετά τους διακόσιους, είχε γράψει το σημείωμα στη φόδρα του μπερέ που φορούσε.

Ο Βούλγαρης λοιπόν παρουσιάζει μία ταινία ντοκιμαντέρ. Το τελευταίο σημείωμα αφηγείται μια πραγματική ιστορία, την ιστορία του κομμουνιστή και συνδικαλιστή Ναπολέοντα Σουκατζίδη από την Κρήτη,  ο οποίος για την ιδεολογία κυρίως και τη δράση του συνελήφθη από το καθεστώς Μεταξά, εξορίσθηκε και κατέληξε στις φυλακές της Ακροναυπλιάς. Από εκεί μεταφέρθηκε στο διαβόητο Μπλοκ 15 στο Χαϊδάρι μαζί με άλλους πολιτικούς κυρίως κρατούμενους. Επειδή δε ήξερε πέντε γλώσσες οι γερμανοί τον χρησιμοποιούσαν ως διερμηνέα κάτω από τις διαταγές του  διοικητή των φυλακών, υπολοχαγού των Ες Ες Καρλ Φίσερ.

Το «κουβάλημα» του μύθου πέφτει κυριολεκτικά στη σχέση του αξιωματικού με τον έλληνα διερμηνέα.  Ένα δίδυμο που αντιπαρατίθεται πολιτικά, ιδεολογικά και κυρίως πολιτισμικά όταν ο «εσωτερικά ταραγμένος», κατά το Χρήστο Μήτση, υπολοχαγός αντιδρά σπασμωδικά όταν ζορίζεται, αφού τα βαθιά ριζωμένα πιστεύω του έρχονται σε σύγκρουση με τη λογική. Τα αντιφατικά συναισθήματα σ’ ένα παιχνίδι επιβολής και ανθεκτικότητας, οδηγούν σε σκηνές βίας αλλά και σε σκηνές με «ανθρώπινες ανάσες». Κορύφωση του έργου είναι η στιγμή κατά την οποία ο Φίσερ, μια και όλο αυτό δείχνει από την αρχή να τον βαραίνει,  του ανακοινώνει ότι προτίθεται να του χαρίσει τη ζωή και στη θέση του να βάλει κάποιον άλλο, αλλά ο διερμηνέας αρνείται ακολουθώντας την προδιαγεγραμμένη πορεία του. Πέρα από την κεντρική ιστορία υπάρχουν και δευτερεύουσες, οι οποίες έχουν να κάνουν με τους άλλους κρατούμενους, ιστορίες που άντλησε ο σκηνοθέτης από την εξαντλητική έρευνα που έκανε, δίχως όμως να έχουν τελικά το χρόνο που απαιτείται για να αποδοθούν ολοκληρωμένα.

Από τους πρωταγωνιστές του έργου εξαιρετικός ήταν ο Ανδρέας Κωνσταντίνου στο ρόλο του διερμηνέα. Ρόλος αβανταδόρικος σεναριακά που ο ηθοποιός τον υπηρέτησε άριστα. Λιτός, δωρικός, ερμηνευτικά αποτελεσματικός. Τις εντυπώσεις όμως κέρδισε ο έμπειρος Αντρέ Χένικε που αρίστευσε στο ρόλο του «εσωτερικά ταραγμένου» Καρλ Φίσερ. Εμείς εδώ δεν είμαστε για να κρίνουμε την πολιτική ιδεολογία και τις πράξεις που απορρέουν από αυτήν, ούτε να παραδώσουμε μαθήματα πολιτικής ορθότητας, αλλά  να κρίνουμε ως πιο σημείο κατάφερε ο ηθοποιός να αποδώσει πιστά το χαρακτήρα που επωμίσθηκε να διεκπεραιώσει. Άριστη επίσης ήταν και η Μελία Κράιλινγκ στο ρόλο της Χαράς. Κατάφερε με τόσα λίγα λόγια να πει τόσα πολλά.

Ο Παντελής Βούλγαρης μας έδωσε μία πολύ καλή ταινία. Μια ταινία μάθημα ιστορίας για τους νεότερους. Ίσως μόνο να μη χρειαζόταν, αυτό το τονίζουν όλοι οι κριτικοί, μετά το καλοστημένο, βαθιά ανθρώπινο αποχαιρετιστήριο γλέντι, να ακολουθήσουν οι εκτελέσεις σε σλόου μόσιον που ξεφεύγουν λίγο από το στιλ του και ρέπουν προς το αμερικάνικο ή το μελοδραματικό.

Όσο μεγαλώνει ένας άνθρωπος και αισθάνεται ότι ολοένα έρχεται και πιο κοντά η ώρα που ο δημιουργός θα τον καλέσει, τόσο θέλει να αφήσει πίσω του κάτι από όλο αυτό που μάζευε τόσα χρόνια. Άλλοι αφήνουν χτήματα και σπίτια, άλλοι αφήνουν μια καλλιτεχνική δημιουργία, ένα κομμάτι από την ψυχή τους, με την ελπίδα οι επόμενοι που θα’ ρθουν να διδαχθούν από αυτά και να μην περάσουν όσα εκείνοι πέρασαν

---

[i] Η ταινία παρουσιάσθηκε από τον Εκπολιτιστικό Σύλλογο Μακρυμάλλης στο Πολιτιστικό Κέντρο την Κυριακή 19 Ιανουαρίου 2020.